Փառանձեմը Սյունյաց Անդովկ իշխանի դուստրն էր: Անդովկ Սյունին 4-րդ դարում հայոց ամենահզոր իշխաններից էր: Առհասարակ, Սյունյաց նախարարական տունն Արշակունյաց թագավորության շրջանում ամենաազդեցիկն էր: Սյունաց տոհմը գահամանակում բարձր դիրք էր գրավում եւ ի զորու էր պատերազմի ժամանակ 20,000 եւ ավելի զորք հավաքել: Անդովկ Սյունու դուստրը` Փառանձեմը, հարկ էր, որ արքայական տան հարս լինի, եւ Սյունյաց իշխանն իր դստերը կնության տվեց Տիրան Արշակունի արքայի որդուն` Գնելին: Ըստ որոշ աղբյուրների, Գնելը, ով Հայաստանում հռոմամետ իշխանների պարագլուխն էր Ներսես Ա կաթողիկոսի հետ միասին, ծրագիր ուներ` ապստամբել հայոց արքայի դեմ: Սա լուրջ մարտահրավեր էր արքայի համար եւ Արշակը հանուն իր գահակալման ապահովության ստիպված եղավ հեղել ազգակցի արյունը: Այս պատմության մասին կա մեկ այլ վարկած, որի համաձայն Գնելը դավադրության զոհ էր, իսկ պատճառը՝ Փառանձեմն էր: Պատմիչները գրում են, որ Գնելին Արշակի մոտ դավել է նրա հորեղբորորդին` Տիրիթը: Տիրիթը սիրահարվել էր իր հորեղբորորդի Գնելի կնոջը՝ Փառանձեմին: Որպեսզի իրենով անի Փառանձեմին, նա գրգռում է Արշակ Բ-ին, վերջինիս մոտ մեղադրելով Գնելին դավադրության և գահը գողանալու մտադրություն ունենալու մեջ: Գնելը հրավիրվում է Շահապիվան, Նավասարդի տոներին մասնակցելու համար և այնտեղ Արշակ Բ-ի հրամանով դահճապետը սպանում է Գնելին: Մահապատժից հետո հայտնի է դառնում, որ անմեղ Գնելի մահվան պատճառը Տիրիթն է, և թագավորը հրամայում է սպանել նաև նրան՝ ազատվելով գահի ևս մեկ հավակնորդից: Գնելի թաղման ժամանակ, տեսնելով վշտացած Փառանձեմի սուգը, Արշակը սիրահարվում է եւ շատ չանցած` կին առնում նրան: Փառանձեմը հռչակվում է Մեծ Հայքի թագուհի և տիկնանց տիկին: Շատ չանցած՝ ծնվել է թագաժառանգ Պապը: Սակայն Փառանձեմին սպասվում էին բարդ ժամանակներ:
Քիչ անց Հռոմի կայսրը Արշակի համար կնության ուղարկեց իր զարմուհուն` Օլիմպիային: Արշակը չէր կարող մերժել առաջարկն ու ստիպված կնության առավ նաեւ Օլիմպիային: Սա դիվանագիտական ամուսնություն էր: Սակայն նորահայտ Հայոց թագուհին Հայաստանում լոկ Հռոմի իրավունքներն ու շահերն էր պաշտպանում: Ըստ որոշ աղբյուրների Օլիմպիան լրտես էր Հայաստանի սրտում` հայոց արքունիքում և ցանկանում էր գրավել Փառանձեմ թագուհու տեղը եւ շարունակ դավեր էր նյութում նրա ու առհասարակ հայոց պետականության դեմ՝ ՛՛արևմտամեդ՛՛ եկեղեցապետերի աջակցությամբ: Ամեն դեպքում Փառանձեմը ձեռք բերեց մրցակից՝ որպես թագուհի և նոր հնարավոր գահաժառանգի մայր: Փառանձեմի՝ իր և իր զավակի իրավունքների համար պայքարող կնոջ կերպարը առաջին անգամ դրսևորվում է այս իրադարձությունից հետո: Պատմիչ Բուզանդը պնդում է, որ Փառանձեմը հանձն է առնում օտար Թագուհու՝ իր զավակի գահաժառանգությանը վտանգող ռիսկից ազատվելու գործողությունները: Մասնավորապես նշվում է՝
«Իսկ Փառանձեմը մեծ նախանձով ու ոխով լցված էր դեպի Ողոմպին /Օլիմպիան/ և միջոց էր որոնում դեղերով նրան սպանելու. բայց չկարողացավ հնարք գտնել, որովհետև (Ողոմպին) շատ զգույշ էր իր անձին, նամանավանդ կերակուրների և ըմպելիքների մեջ։ Նա ուտում էր միայն իր նաժիշտների պատրաստած կերակուրը և խմում էր նրանց մեկնած գինին։ Անօրեն Փառանձեմը իրեն դավակից դարձրեց Մրջյունիկ անունով մեկին, որ այն ժամանակ արքունական պալատի երեց էր։ Տերունական սուրբ և աստվածային մարմնի, այսինքն՝ հաղորդության հացի հետ խառնեցին մահվան դեղը, և Մրջյունիկ անունով երեցը եկեղեցում Ողոմպի տիկնոջը տվեց այն մահաբեր հաղորդությունը և սպանեց>>:368 թվականին Շապուհ Բ արքան խաբեությամբ իր մոտ է հրավիրում Արշակ Բ-ին եւ հայոց զորքերի սպարապետ Վասակ Մամիկոնյանին: Նա մորթազերծ է անում սպարապետին, իսկ հայոց արքային նետում է Անհուշ բերդը: Քայքայված ու պառակտված երկիրը հզորագույն թշնամու դեմ հանդիման մնում է միայնակ: Շապուհը խաբեությամբ իր մոտ է հրավիրում նաեւ Փառանձեմ թագուհուն, սակայն նա, չհավատալով նենգ խոստումներին, պատրաստվում է պայքարի՝ հաշվի չառնելով այն փաստը, որ սպարապետը սպանված էր, արքան` բանտարկված, նախարարներն անմիաբան, իսկ եկեղեցին ոչինչ չէր ձեռնարկում հայոց միասնության համար, ավելին` նախարարների պես ապակենտրոն քաղաքականություն էր վարում: Նման ծանր պայմաններում Փառանձեմ թագուհին, իր դիրքին ու կոչումին համապատասխան, ձեռնամուխ է լինում երկրի պաշտպանության գործին: Իր շուրջը համախմբելով հավատարիմ փոքրաթիվ ուժերին` 11000 զինվոր, նա ամրանում է Արտագերս ամրոցում եւ տասնչորս ամիս հերոսաբար դիմագրավում բազմապատիկ ուժեղ թշնամուն: Ամրոցի պաշարման ժամանակ դավաճան հայ իշխաններից Գղակը` Հայր Մարդպետը, ում ի պաշտոնե հայտնի էին ամրոցի գետնուղիները, գաղտնի թափանցում է Արտագերս, սակայն այնտեղ տեսնելով հայերի հերոսական դիմադրությունը, ներկայանում է Հայոց թագուհուն ու նրա զորքն առաջնորդելով` ջարդ է տալիս պարսիկներին: Ամրոցի տակ հայոց բանակը գիշերային անակնկալ հարձակումներով բազմիցս սոսկալի ջարդ է տալիս պարսիկներին: Ըստ հույն պատմիչ Ամմիանուս Մարցելինուսի, գահաժառանգ Պապը նույնպես պաշարված Արտագերսում էր, սակայն սեփական եկեղեցու և իշխանների աջակցությունից զրկված թագուհին պարսիկների զորքերի հրմանատարների հետ բանակցությունների ժամանակ կաշառում և սիրաշահում է նրան, ինչի շնորհիվ կազմակերպում է գահաժառանգ Պապի ապահով փախուստը Հռոմ: Ամրոցի պաշարման ժամանակ Փառանձեմի առաջնային խնդիրներից մեկը՝ գահաժառանգի անվտանգության խնդիրը լուծվում է: Հտաքրքիր է, որ Թագուհին պատանի Պապի հետ չի լքում Հայոց գահը: Բազում գրոհներից հետո Շապուհը զենքով չի կարողանում գրավել Արտագերսը:
Միայն այն ժամանակ, երբ սովը, համաճարակները օգնության են հասնում պարսից արքային, եւ ամրոցի պաշտպանների շարքերն նոսրանում են, պարսից արքան կարողանում է գրավել Արտագերսն ու գերել հայոց թագուհուն:
Փառանձեմի հանդգնությունը արժանացավ Պարսից Շապուհ արքայի դաժան պատժին:
Փավստոս Բուզանդը հետևյալ կերպ է նկարագրում տեղի ունեցածը.
«Երբ Փառանձեմ տիկնոջը բերին հասցրին Պարսից աշխարհ… և թագավորի առաջը հանեցին…Պարսից Շապուհ թագավորը կամեցավ նախատինք հասցնել Արշակունյաց տոհմին, Հայոց աշխարհին և թագավորությանը։ Հրամայեց կանչել իր բոլոր զորքերին… և այդ բազմության մեջ բերել Հայաստանի տիկնոջը՝ Փառանձեմին։ Եվ հրամայեց հրապարակում շինել ինչ-որ սարք, որի վրա գցել տվեց տիկնոջը և արձակել նրա վրա զորքը՝ անասնական պիղծ խառնակության համար։ Այս կերպ սպանեցին տիկին Փառանձեմին»:
Որքան էլ դաժան էր թագուհու մահկանացուն, Փառանձեմը պարտվում է ճակատամարտում, սակայն իր պատերազմում հաղթում է և պարսից Շապուհ արքային, և հույն Օլիմպիային, քանի որ իր որդին՝ գահաժառանգ Պապը, այնուամենայնիվ դառնում է Հայոց արքա՝ հռոմեացիների օժանդակությամբ և Փառանձեմի շնորհիվ։
Աղբյուրներ՝
«10 hայ ականավոր թագուհիներ» գիրք
Փառանձեմ թագուհի
Փառանձեմ թագուհի [Պապի մայրն ու Արշակի կինը]
